Njemački ministar inostranih poslova Heiko Mas, u autorskom tekstu povodom 30 godina od rušenja Berlinskog zida, zapitao je sve nas, svoje vremešne savremenike: “Gdje ste bili kad je pao Berlinski zid?” Prilika je to da se ispriča lična priča o ovom istorijskom događaju. Čovjek je takva “društvena životinja” da ponekad bolje pamti neke događaje iz društvenog i političkog života, nego bitne događaje iz vlastite privatne arheologije. Toga Dana, preciznije, te večeri, 9. novembra 1989. godine, bio sam u stanu u Ulici Muhameda Džuže 43, na Koševskom brdu u Sarajevu i gledao na televiziji direktan prenos istorije. U to vrijeme bio sam profesionalni član rukovodstva Predsjedništva Saveza socijalističke omladine BiH (SSO BiH).
Omladinska organizacija BiH se prva u BiH zalagala za održavanje višestranačkih izbora, čemu se protivilo tvrdo krilo tadašnjeg vladajućeg komunističkog partijskog rukovodstva. Godinu dana prije rušenja Berlinskog zida, ja sam napisao “Političku deklaraciju”, danas potpuno nepoznatu i prećutanu inicijativu, iza koje je stao ondašnji SSO BiH, koju smo uputili Centralnom komitetu Saveza komunista BiH i drugim društvenopolitičkim organizacijama BiH, sa glavnim prijedlogom da se u BiH organizuju prvi poludemokratski izbori ograničenog pluralizma, na koje bi izašlo tadašnjih pet zvaničnih i legalnih društvenopolitičkih organizacija, SK BiH, SSRN BiH, SS BiH, SUBNOR BiH i SSO BiH, sa odvojenim izbornim listama i najširim mogućim spektrom političkih opredjeljenja, kao prvi korak u ozakonjenju potpunog političkog pluralizma, iz realnog straha da bi legalizacija političkog pluralizma u podijeljenom višenacionalnom društvu u BiH, bez neke prelazne tranzicije, mogla dovesti do još većih etnonacionalnih podjela i političkih konfrontacija, što se na kraju i desilo.
Ova inicijativa bila je nedovoljno prepoznata i unutar samog tadašnjeg omladinskog rukovodstva i konformističke intelektualne javnosti, te slabo medijski podržana, iako je to bio prvi politički dokument koji je javno i otvoreno zahtijevao poluslobodne višestranačke izbore u BiH od Drugog svjetskog rata. Centralni komitet SK BiH i ostale DPO u BiH, su odbile ovu inicijativu kao politički preuranjenu i suprotnu Ustavu BiH i političkom sistemu samoupravnog socijalizma i tako je ova ljekovita demokratska ideja živa sahranjena. Priča je to o propuštenim prilikama. Ponovimo još jednom: To je bilo godinu dana prije pada Berlinskog zida. Jugoslavija je bila najslobodnija zemlja socijalističkog svijeta. Bila je ogledni izlog “mekog komunizma” u srcu Evrope. I kao takva bila je neka vrsta profitera hladnog rata, i gvozdene zavjese. Jugoslavija je imala priliku da kao zemlja koja nije pripadala nijednom bloku, na talasu dolazećih političkih promjena prva održi slobodne i demokratske izbore, u svakom slučaju, prije zemalja istočne Evrope. Poznata replika Mihaila Gorbačova, upućena komunističkim rukovodiocima Istočne Njemačke, koji su odbijali neminovne promjene: “Ko zakasni, kazniće ga život”, najteže je pogodila upravo Jugoslaviju. Ondašnja Jugoslavija je te 1989. godine bila bliža EZ nego što su pojedine njene samostalne republike – države danas EU. Ova arhitektonska ideološka skalamerija od betona i čelika srušila se na SFRJ. Iako je “Plavi orkestar” na razvalinama srušenog Berlinskog zida, 1991. godine oduševljeno pjevao “Neka ljubi se Istok i Zapad”, mi u bivšoj Jugi već odavno se nismo ljubili, jer je počinjala serija naših jugoslovenskih ratova.
Tokom ljeta te 1989. godine, bez obzira na početni neuspjeh sa predlaganjem “Političke deklaracije” o održavanju izbora u BiH, ja sam napisao osnovne političke teze za “Politički manifest SSO BiH”, dokument omladinske organizacije BiH, koji je najavio radikalne političke promjene u BiH i u sebi sublimirao i anticipirao sve demokratske procese, koje je kasnije donio pad Berlinskog zida, na “kraju istorije”. Prva verzija dokumenta objavljena je u oktobru 1989. godine, ali je dugo bio predmet javne rasprave u BiH, da bi se našao kao programski dokument na 12. kongresu SSO BiH, koji je održan 19. i 20. aprila naredne godine, nakon koga će se ova omladinska organizacija transformisati u Liberalnu stranku BiH. “Bilo je to prvi put ikada da je jedna zvanična organizacija zahtijevala tako velike promjene u BiH”, zapisao je o ovom političkom dokumentu španski novinar i istraživač Alfredo Saso, u knjizi: “Nenacionalistički politički akteri u BiH (1989-1991)”, objavljenoj 2015. godine. Prvu verziju političkog dijela opsežnijeg teksta ovog dokumenta ja sam napisao mnogo prije, nego što će biti formirana zvanična radna grupa za izradu programskih dokumenta SSO BiH, u kojoj je bilo nekoliko članova najužeg omladinskog rukovodstva, spoljnih saradnika iz javnog i kulturnog života i nekoliko poznatih ličnosti, pisaca, novinara, umjetnika i društvenih teoretičara. Ta dva dokumenta, pored drugih, među najvažnijim su dokumentima preddemokratske političke istorije BiH. Koja je možda mogla krenuti drugim putem, od onog kojim je krenula!?
Uvodno poglavlje “Političkog manifesta” nosilo je signifikantan naslov “Kraj utopije” i počinjalo je najvažnijom rečenicom cijelog teksta: “Problem jugoslovenskog samoupravnog modela socijalizma sadržan je u činjenici da je on nastao i razvijao se, prije svega, kao antigrađanski projekat, pri čemu je važnije bilo onemogućiti sve one procese za koje se ideološki smatralo da su građanski, nego graditi elemente savremenog socijalističkog društva. Socijalistički model samoupravljanja nije odgovorio potrebama vremena, na planu ekonomske efikasnosti i materijalne sigurnosti ljudi, kao i na planu političke demokratije i ljudskih prava. U svijetu, svi poznati modeli socijalizma okončali su svoju istorijsku misiju, onako kako su je i započeli, kao utopija.” Danas mi je žao zbog ove rečenice, jer ona obistinjuje postzidovsku ideološku pustoš koja je nastupila i potpuni poraz svih utopijskih ideja i emancipatorskih pokreta u savremenom svijetu. Kao što se vidi, vjera u moć utopije, ugušena je danas, slomom iluzija ljevice i zvukom neoliberalnih i desničarskih truba.
Stanje bipolarnog hladnoratovskog poretka, odnosa Istoka i Zapada, komunizma i slobodnog svijeta, na zanimljiv i lucidan način opisao je norveški anarhista i pisac Jens Bjorneboe, u malo poznatoj knjizi “Strah od Amerike u nama”, objavljenoj davne 1952. godine u kojoj je zapisao:
“Evropa je prihvatila sveto, trostruko geslo: sloboda, jednakost, bratstvo. Zapad je izabrao slobodu. Istok je izabrao jednakost. Ali sloboda bez bratstva znači ekonomski i društveni zakon džungle. Bez bratstva, sloboda se razdvaja od jednakosti. Na istoku: jednakost bez bratstva postaje jednakost bez slobode. Ta tri koncepta su neraskidivo povezana.” Prema pisanju ovog autora Francuska revolucija izabrala je parolu koja je direktna parafraza hrišćanskog koncepta trojstva, u kome smo pred Ocem svi jednaki, pred Duhom, svi slobodni, a pred Sinom svi smo braća. Da li je svijet nakon rušenja Berlinskog zida postao zemlja slobode, zemlja bratstva i zemlja jednakosti? Nažalost, odgovor je brutalan i tačan: Nije. Zašto bi onda naziv naučne konferencije održane prošlog mjeseca na tridesetu godišnjicu rušenja Berlinskog zida, na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, bio u znaku ozbiljnog pitanja, kao da dolazi od slabo informisanih poznavalaca istorije sa druge planete: “Da li je zid zaista pao?”
O rušenju Berlinskog zida postoje brojna dokumentarna memoarska sjećanja tadašnjih političkih učesnika i svjedoka ovih burnih događaja. Takve su knjige Eduarda Ševarnadzea “Budućnost pripada slobodi”, posljednjeg ministra inostranih poslova SSSR, Mihaila Gorbačova “Sam sa sobom”, autobiografska knjiga posljednjeg generalnog sekretara SSSR i šefa države, Hansa Ditriha Genšera “Moje viđenje stvari”, ministra inostranih poslova SR Njemačke, kancelara ujedinitelja Njemačke Helmuta Kola “Zbog brige za Evropu”, knjiga Egona Krenca, posljednjeg predsjednika DDR-a, “Mi i Rusi: odnosi Berlina i Moskve u jesen ’89”, kao i knjiga istočnonjemačkih građana revolucionara, oca i sina, Saše Langea i Bernd Luc Langea “David protiv Golijata” o mirnoj revoluciji u DDR 1989. godine.
Od teorijske literature, pored već kultne knjige Timotija Gartona Eša “Mi građani: revolucije 1989”, tu su još Elizabet Pond “Beyond the Wall: Germany’s Roud to Reunificication”, Michel Meyer “The Year That Changed the World: The Untold Story Behind the Fall of the Berlin Wall”, Jeffrey A. Engel “The Fall of the Berlin Wall: The revolutionary legacy of 1989”, zatim, Sebastyen Victor “Revolution 1989: The Fallof the Soviet Empire”, Constantine Pleshakov “There Is No Freedom Without Bread!: 1989 and the Civil War That Brought Down Comunism”, Frederick Taylor “The Berlin Wall: The World Divided 1961-1989”, Marry Elise Sarotte “1989. The Strugle to Kreate Post-Cold War Europe” i “The Colaps: The Accidental Opening of the Berlin Wall”, Đerđ Daloš “Gvozdena zavjesa se diže: Kraj diktatura u Istočnoj Evropi”, Stiven Kotkin “Necivilno društvo: 1989 i pad komunističkog poretka”, zatim knjiga grupe autora “Zid je mrtav, živjeli zidovi”, u Beogradu, na 20. godišnjicu rušenja zida, do posljednje objavljene ove godine u Hrvatskoj uoči 30. godišnjice pada zida, autora Velimira Šonje i Darka Polšeka, “Prešućeni trijumf liberalizma: o praktičnoj važnosti slobode 1989-2019”.
Propast komunizma “najboljeg od svih mogućih svjetova”, u kome vlada “totalitarna dosada”, kako kaže Vaclav Havel, i rušenje Berlinskog zida, različito su doživljeni. Za tadašnjeg francuskog predsjednika Fransoa Miterana to je bilo “opasno zadovoljstvo”, za društvene istraživače to je bio „”korak od sedam milja”, “skok u carstvo slobode”, “godina čuda”, “ples slobode”, za Mihaila Gorbačova, posljednjeg lidera SSSR, to je bila vizija “zajedničkog evropskog doma od Atlantika do Urala” koja se nije ostvarila.
Kraj Berlinskog zida donio je slobodu i demokratiju u Evropu, ali je donio i nove političke podjele, predominaciju neoliberalizma, demontažu socijalne države, porast ekonomske nejednakosti i regresiju izvornog liberalizma. Ponovo se pokazalo da nema razvijene i demokratske političke zajednice slobode bez hljeba i socijalne jednakosti i drugih pratećih humanih vrijednosti. Nakon pada Berlinskog zida, svijet se našao u tri istovremena protivrječna procesa: Procesu tranzicije na istoku Evrope, kapitalizam je postao svjetski proces i globalizacija svijeta je dramatično ubrzana i zaokružena. Da li se moglo očekivati više od jednog tako neočekivanog, neplaniranog i spontanog, gotovo slučajnog preokreta?! Kao što pad Berlinskog zida nije bio kraj svih političkih i ideološki zidova u svijetu, tako nije bio ni kraj ni početak istorije. To nas konzekventno vodi još delikatnijim pitanjima: Da li nam se nacionalizam upotrebljen za rušenje komunizma, interpretiran kao demokratski proces kompatibilan sa globalnim promjenama na istoku Evrope, sada vraća u obliku porasta ekstremne desnice, vjerskog radikalizma, etnonacionalizma i populizma? Da li je geopolitika pojela demokratiju i liberalizam? Da li su pojava ISIL-a, migrantska kriza i Berexit samo pogrešno pročitane poruke rušenja Berlniskog zida? Nastavak istorije donosi nove neizvjesnosti, strah od neravnoteže i otvorenost povijesnih ishoda, bez optimističkih garancija.
A gdje smo tu mi, iz BiH? Trideset godina nakon pada Berlinskog zida kod nas “svjetlo još nije upaljeno”. Rat i rivalski etnonacionalizmi uništili su svaku ideju napretka i promjena nabolje. Prema nalazima svjetskih finansijskih institucija, BiH se nalazi među nekoliko najgorih gubitnika tranzicije u svijetu. BiH je jedna od rijetkih tranzicionih zemalja čiji je DBP danas niži nego te 1989. godine, što dovoljno govori o razmjerama naše neuspjele tranzicije. Mi se i dalje borimo za demokratiju i slobodu, vrijednosti koje su proklamovane kao glavni narativ ove “velike pripovijesti”. Ponovo smo na početku, gdje smo bili prije trideset godina.
U slavljeničkom raspoloženju i političkom trijumfalizmu 30. godišnjice pada Berlinskog zida, zaboravili smo na nade, ideale i data obećanja. Nekadašnji ples slobode oduševljenih ljudi na Berlinskom zidu 1989. godine, 30 godina poslije završio je kao “okamenjena sloboda”. Vrijeme “kradljivaca slobode” i pored “žrtava revolucije 1989” ponovo dolazi. Dijelovi srušenog Berlinskog zida nalaze se na svim kontinentima svijeta, u Rejkjaviku, glavnom gradu Islanda, u muzeju Kingston na Jamajci, u biblioteci Ronalda Regana u Vašingtonu, u otvorenoj galeriji na istočnoj strani Berlina i na drugim mjestima širom planete. Kad sam bio u Vašingtonu u Muzeju svemira, vidio sam kamen sa Mjeseca koji su donijeli astronauti u misiji Apolo. U sljedećoj misiji ponovnog odlaska na Mjesec, koja se najavljuje, trebalo bi poslati jedan autentični kamen Berlinskog zida, kao znak da smo se promijenili i postali bolji svijet. Zidovi su kao krive Drine, da parafraziramo čuvenu sentencu Ivu Andrića. Zidaju se i ruše. Nikad ih nećemo srušiti do kraja, ali nikad ne smijemo prestati da ih rušimo! Neka svaki čovjek sruši svoj zid. Od njega dosta. Možda to pomogne da ih više nikada ne bude.
(Autor je politikolog)