Autor Bojan Vujčić, inače istoričar i viši kustos „Zavičajnog muzeja”, kaže da većinu dokumenata iz vremena Austrougarske i kraljevine SHS Gradiščani do sada nisu imali priliku da vide.
Građu je sakupljao nekoliko godina, a mnogi dokumenti, fotografije, razglednice, dopisnice, pronađeni su kod porodica koje žive u gradu na Savi ili su njihovi preci porijeklom odavde.
– Album obuhvata period od početka 20 vijeka do 1941. godine, kada je ratom i društvenim sunovratom Gradiška osakaćena za građanski sloj, ponajviše deportacijom 52 porodice u Srbiju. Time je nestao bogati, građanski sloj društva, koji se razvio još u Austrougarskoj monarhiji – podsjeća Vujčić.
On navodi da je u to vrijeme Gradiška imala najveći broj društava u BiH, čak 30 od kojih 20 sa srpskim predznakom. Zbog toga, ali i izražene naklonosti ka Beogradu u gotovo svim sferama društva, posebno reprezentativnim građevinama, Gradiška je nosila epitet „mali Beograd”.
– Želio sam da se ovim albumom vratimo vrijednostima i moralnim normama od kojih smo se udaljili, da u sadašnjici približim dio reprezentativnih građevina, od kojih je veliki dio srušen – rekao je Vujčić, glavni urednik „Gradiškog zbornika” te saradnik Enciklopedije Republike Srpske.
On nabraja imena važnih ličnosti i porodica koji su prije jednog vijeka gradili temelje modernog grada na raskrsnici puteva između istoka i zapada. Osim prote i narodnog poslanika Dušana Subotića kojem je odata počast nakon 77 godina od strdanja početkom Drugog svjetskog rata, to su njegovi rođaci Mirko, Petar, Tihomir i Svetomir Subotić, Simo, Jovo, Vladimir i Đorđe Malić, Vaso, Veljko, Branko te ostali članovi brojne i učene porodice Čubrilović, poslanik Vaso Vidović i mnogi drugi. Na vrijednosti ove istorijske građe i Vujčićevog rada ukazuju i u „Zavičajnom muzeju”.
Učenice gradiške Gimnazije 1928. godine.
– Gradiška je imala razvijenu kulturu i društveni život, jer su mladi odlazili na školovanje u Grac, Beč i Beograd, ali se poslije vraćali u svoj grad da bi gradili građansku Gradišku – smatra Vujinović.
Autor albuma takođe ukazuje na značajna mjesta, gradske zone koje su predstavljale glavna obilježja građanske Gradiške.
– Korzo je prvenstveno bio ukras ovog grada jer je prikazan na najvećem broju fotografija i razglednica. Korzom se šetalo, uživalo u hladovini velikih lipa, čekali turistički brodovi na pristaništu. Pored Save sagrađena je zgrada sreske uprave, hoteli „Kajzer” i „Sava” te niz velikih kuća sa trgovinama, koje su predstavljale biser arhitekture – navedeno je u predgovoru albuma.
Pored sadašnjem mosta postojala je takozvana Begova bina, zgrada vanredne ljepote i raskoši u vlasništvu Hakibega Reufbegovića, gradiškog gradonačelnika u Prvom svjetskom ratu i posljednjeg gradiškog bega.
– U Srpskoj varoši ljepotom se isticala Srpska osnovna škola sagrađena 1887. godine kao i Srpska crkveno-školska opština sagrađena sedam godina kasnije. Veličinom i ljepotom fasada iz toga doba i danas plijene kuće Teše Prčića, Đorđa Đurića, Koste Davidovića, Žarka Mostića i doktora Mirka Subotića ali je to mali dio sačuvanog građevinskog bisera – navodi Vujčić.
Kuće su početkom dvadesetog veka, zaključuje ovaj istoričar, bile reprezent finansijske moći, mada neke koje su porušene, nisu bile impresivne po svojoj arhitekturi ali su u njoj odrasle ugledne i znamenite porodice. Takav primjer su kuće Jove Čubrilovića i Vase Vidovića te porodice Mujadžić u kojima su stasali najškolovaniji Gradiščani. Među njima su Staka Čubrilović, prvi ljekar u BiH koja je 1910. diplomirala u Pragu, Omer Mujadžić čuveni slikar i Ljubica Stefanović, prva profesionalna glumica u BiH.
MOST LJUBAVI
Pred Drugi svjetski rat, velikim zalaganjem i novcem gradiške gospode izgrađen je prvi željezni most na Savi. Taj veliki posao pratila je i ljubavna priča mladog inženjera iz Srbije Hristivoja Erića.
On je ljubav svog života Stojanku Malić, iz imućne i ugledne gradiške porodice upoznao gradeći most.
Izvor: Srpskainfo.com