Na ulazu u Gradišku ili odlasku odavde, kada se putnik oprašta od ovog grada utemeljenog pre sedam vekova kao Gradiški Brod, u njegovim sećanjima ostaju savski most, široka reka i njene obale. One čuvaju istoriju, svedočanstvo o carstvima koja su se sukobljavala i smenjivala, tajne ljubavnih sastanaka i pesničku inspiraciju.
Poznati osmanski putopisac iz 17. veka Evlija Čelebija, opisujući ovo mesto u to vreme, kaže da Gradiška na bosanskom jeziku znači mali grad ali jedinstven po krajoliku i njenim ljudima.
Austougarske vlasti, posle nekoliko naziva, Setvicijum, Berbir, Turska Gradiška, službeni naziv Bosanska Gradiska uvele su 1882. godine a pre dve decenije, utvrđeno je sadašnje ime – Gradiška.
Ovaj kraj bio je naseljen i pre dolaska Rimljana. Dokaz za to su arheoloska nalazista i brojni predmeti pronadeni u savskom koritu.
– Nazivi gradiških naselja govore o čestim poplavama Save i njenih pritoka. To su Dolina, Poloj, Liman, Čatrnja, Greda, Jame, Mokrice – svedoče istoričari.
U drevim dokumentima, priča arheolog Milan Đurđević, nekadašnjim stanovnicima su šume služile za lov a drvo im je bilo potrebno za gradnju građevina i utvrđenja, čamaca i većih plovila.
– Donja Dolina je najstarije i najpoznatije arheolosko nalazište na ovom području. Postala je poznata širom Evrope zahvaljujući eminentnim austrijskim naučnicima češkog porekla Franji Fijali i Ćiri Truhelki – objašnjava Đurđević podsešajući na veliki drveni čamac iskopan u jednom komadu starosti tri hiljade godina, kao i mnoge druge predmete nađene u grobnicama i sojenicama – svedoči arheolog Đurđević.
Istoričar Husref Hadžialagić, autor nekoliko zbornika dokumenata o životu Gradiške u prošlosti svedoči da je “u doba Rimljana ovo naselje bilo važna raskrsnica puteva prema istoku i jugu Balkana, odnosno pristaniste za rečnu rimsku floutu, što dovoljno govori o strateškom značaju u to vreme”.
– U srednjem veku, oko 1 330. godine Gradiška se spominje kao slobodna varoš, mesto prelaska preko Save. Ta važnost je rasla dolaskom Osmanlija a naročito Austrije.
Sa šetališta na starom keju gde su pristajali brodovi na paru, ispraćani su turisti koji su se vozili za Sisak ili nizvodno prema Beogradu. To je bio deo originalne ponude za imućnije stanovnike Gradiške – zabeležio je Hadžialagić koji sećanje na rodni grad čuva na starim fotografijama, razglednicama i dopisnicama, na kojima su čarobni motivi sa Save, drevne vodenice i drveni most, gospoda sa šeširima i štapovima.
Most preko Save između Stare Gradiške i Gradiške ima svoju praistoriju. U novije vreme, pred Drugi svetski rat podignut je čelični most, o kojem doduše ima vrlo malo podataka. Zna se da su rasponski sklop činila dva moćna nosača preko tri polja raspona 250 metara.
Gradili su ga Nemci koristeći materijal iz svojih čeličana. Završen je krajem 1939. godine ali je bio kratkog veka jer je srušen u ratu. Zamenio ga je drveni most pa opet čelični sadašnjeg izgleda kojeg je projektovao Vojislav Draganić iz Zagreba a gradili neimari iz Slavonskog Broda i Banjaluke.
– Podaci o stupovima i upornjacima nisu sačuvani, jer su pri gradnji iskorišteni delovi nemačke građevine srušene u Drugom svetskom ratu. Pretpostavlja se da su stupovi i upore slični onima na mostu kod Slavonskog Broda budući da su građeni nedugo pre. Most je bio oštećen i u poslednjem ratu u dužini od 30 metara ali je popravljen međunarodnim donacijama – zabeležili su ovdašnji hroničari koji vlastite emocije vežu ipak za dveni most, vodenice, vrela pored Save i čista kupališta. Nažalost, mnoge lepote smeštene u nostalgična sećanja su nepovratno izgubljene.
Vozni red pre jednog veka
Pre sto godina Gradiška je imala vozni red a svaki građanin ili posetilac je mogao sesti u fijaker ili landauer (kočiju s pokretnim krovom) i uživati u vožnji gradskim ulicama, – ispričao nam je Husref Hadžialagić prelistavajući stare dokumente, tanane tragove izgubljenog vremena.
Milan Pilipović EuroBlic